ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ

Σκοπός αυτής της ενότητας είναι να παρουσιάσει τη κίνηση της «γλωσσικής στροφής» όπως ονομάστηκε, στην ιστοριογραφία. Η «γλωσσική στροφή» δημιούργησε νέα πεδία έρευνας και νέους κλάδους στην ιστορική επιστήμη, ταυτόχρονα όμως δημιούργησε μια νέα διαίρεση στις τάξεις της ιστοριογραφίας.

• ΑΙΤΙΑ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΤΗΣ «ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΣΤΡΟΦΗΣ»

Η «γλωσσική στροφή» ανέδειξε την ανάγκη να τονιστεί ο διαμεσολαβημένος χαρακτήρας των κειμενικών ιστορικών πηγών όσο και του ιστοριογραφικού λόγου. Απάντησε στο αίτημα αρκετών ιστορικών που αμφισβητούσαν την αντικειμενικότητα της ιστορίας ,και ήθελαν να προσεγγίσουν και να ερμηνεύσουν τα ιστορικά γεγονότα μέσα από το πρίσμα της γλώσσας και των κειμένων. Ήθελαν να δώσουν προτεραιότητα στο ρολό των πολιτισμικών παραγόντων στη δόμηση της ιστορίας.

Τι είναι η «γλωσσική στροφή»; Η έκφραση «γλωσσική στροφή» μπορεί να θεωρηθεί ως συντομογραφία για τον αντίκτυπο της εστίασης στη σχέση μεταξύ φιλοσοφίας και γλώσσας, η οποία άρχισε να είναι σημαντική στις αρχές του 20ού αιώνα. Αυτό αμφισβήτησε τις παραδοσιακές αρχές της ιστορικής αντικειμενικότητας, οι οποίες υποθέτουν ότι υπάρχει ένα πραγματικό παρελθόν που μπορεί να περιγραφεί (στο βαθμό στον οποίο οι πηγές είναι διαθέσιμες) όπως συνέβη στην πραγματικότητα. Αντίθετα, οι υποστηρικτές της γλωσσικής στροφής υποστηρίζουν ότι το παρελθόν δεν υπάρχει εκτός των κειμένων μας, και ότι αυτές οι αναπαραστάσεις δεν μπορούν να διαχωριστούν από τις ιδεολογικές αποσκευές που τους φέρνουν οι ιστορικοί. Η απομάκρυνση από τις ερμηνεύτηκες και κοινονικοεπιστημονικές έννοιες της ιστορίας και των ιστορικών μεθόδων περιγράφει τον όρο «γλωσσική στροφή»[1] Το βασικό και πρωταρχικό στοιχείο της «γλωσσικής στροφής» είναι η αναγνώριση της σημασίας της γλώσσας ή του λογού στη δόμηση των κοινωνιών.[2] Η «γλωσσική στροφή» στην ιστορία επηρεάστηκε από τις γλωσσολογικές θεωρίες που αναπτύχτηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα ,κυρίως του Φερντινάντ ντε Σωσύρ. Ο Φερντινάντ ντε Σωσύρ (Ferdinand de Saussure, 1857-1913) ανέπτυξε τη δομιστική γλωσσολογική θεωρία και προβληματοποίησε τη σχέση της γλώσσας και του λόγου με τον κόσμο.[3]Έχουμε την ανάπτυξη της στρουκτουραλιστικής αντίληψης για τη ιστορία και τη κοινωνία που βασίζεται στη λογική πώς ο άνθρωπος κινείτε μέσα σε δομές που τον καθορίζουν. Έτσι και η γλωσσά, εντάσσεται σε δομές και κατ΄επεκταση και τα κείμενα. Το ίδιο ισχύει και για τα ιστοριογραφικά κείμενα. Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά της «επιστήμης / γλώσσα (ες)»,ο Saussure επιμένει σε δύο σημεία: την απαραίτητη ένταση μεταξύ του συγκεκριμένου και του γενικού και την ιστορική κατάσταση της γλωσσολογίας. Ο Saussure επικαλείται δύο ιστορικές αρχές που συνδέονται εγγενώς με το γεγονός ότι οι γλώσσες είναι ιστορικά αντικείμενα: (α) η συνέχεια της γλώσσας μέσα στο χρόνο, (β) η μετακίνηση της γλώσσας με την πάροδο του χρόνου. Όταν μιλάμε για την ιστορική κατάσταση της γλώσσας, είναι σημαντικό να γίνει διάκριση μεταξύ δύο προοπτικών: αυτό της γλώσσας στην ιστορία, και την ιστορία της γλώσσας. Η πρώτη θέση αναφέρεται στη σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας, και η δεύτερη, στη μελέτη της ιστορικότητας των ανθρώπινων ενεργειών και επιτευγμάτων. Ο Saussure απαντά στο ερώτημα ισχυριζόμενος ότι η γλωσσολογία ανήκει στον τομέα της κοινωνιολογίας και, ειδικότερα, της σημειολογίας ή της μελέτης των σημείων στο ζωτικό και κοινωνικό περιβάλλον τους. Ο Saussure αποδίδει την γλωσσολογία στην τότε αναδυόμενη επιστήμη της κοινωνιολογίας και τονίζει το γεγονός ότι η γλωσσολογία δεν είναι ούτε ιστορική ούτε φυσική επιστήμη, αλλά μια πολύ ειδική «σημειολογική» επιστήμη, η οποία εξαρτάται από τη χρονική διάσταση που είναι ζωτικής σημασίας.[4] Τα κείμενα παίζουν βασικό ρολό στον τρόπο αφήγησης της ιστορίας και η γλωσσά έχει σημαντική θέση στο κείμενο . Φουκώ και Ντεριντά ριζοσπαστικοποίησαν την αντίληψη του Σωσύρ για τη γλώσσα. Ο Ντεριντά απορρίπτει τις δομές του Σωσύρ, θεωρώντας πώς δεν υπάρχει καμιά ενότητα στη γλωσσά άρα και στα κείμενα, κανένα νόημα. Για την ιστορία αυτό σημαίνει ένα κόσμο χωρίς νόημα, χωρίς συνοχή. Η ιστορία με βάση αυτή την αντίληψη πρέπει να έχει άλλες μορφές.[5]Ο Barthes υποστήριξε ότι τα κείμενα δεν αναφέρονται στη πραγματικότητα επομένως δεν υπαρχή διαφορά μεταξύ αλήθειας και μυθοπλασίας. Ο Barthes υποστηρίζει ότι η «ιστορία» είναι ιστοριογραφία, μια διαδικασία γραφής στην οποία λειτουργούν τα ίχνη του παρελθόντος σε μια αφηγηματική μορφή αναπαράστασης. Στην προοπτική του, η «ιδεολογική φύση»του ιστορικού λόγου προκύπτει από την εξέταση του τρόπου εισόδου για το ποιες ιστορικές αφηγήσεις είναι δομημένες. Αυτό σημαίνει ότι η ιδεολογία αναπαριστάται στην αφήγηση αντηχεί με τη δομική μορφή της αφήγησης: Η ιδεολογία είναι μόνο μια επέκταση της δομής.[6] Τη συνεχεία έδωσε ο Μισέλ Φουκώ που υποστήριξε πώς η ιστορία χάνει το νόημα της εξαφανίζοντας τον συγγραφέα ως παράγοντα δημιουργίας των κειμένων άρα και το νόημα τους.[7] 

Το πρώτο έργο του Michel Foucault, Folie et déraison. Η ιστορία της τρέλας[8] στην κλασική εποχή (1961), θυμίζει μια διήγηση του Jorge Luis Borges με τίτλο «Η σεμνότητα της ιστορίας» (1952) . Ο αφηγητής αναρωτιέται για τον περισσότερο ή λιγότερο διακριτικό χαρακτήρα των «ιστορικών ημερών», δηλαδή των ημερών που αλλάζουν την πορεία της ιστορίας ανοίγοντας μια νέα εποχή. Έχοντας αμφιβολία για το ρόλο των μεγάλων γεγονότων στην εμφάνιση τέτοιων ημερών, προτείνει ότι η ιστορία είναι πράγματι μέτρια και αποκαλύπτεται μόνο σε ελάχιστες αλλαγές, αναγνωρίσιμες ιδίως με λίγα λόγια φαινομενικά ασήμαντα. Ο Foucault φαίνεται να παρέχει το παράδειγμα κατ 'εξοχήν αυτής της «σεμνότητας της ιστορίας», εντάσσοντας , στο έργο του την τρέλα. Η ανάγνωση του Foucault εξαρτάται από μια διαχωριστική γραμμή την οποία επιθυμεί να προσδιορίσει μεταξύ, από τη μία πλευρά, των λαθών των αισθήσεων και των ψευδαισθήσεων των ονείρων, και από την άλλη, τον κίνδυνο της τρέλας.[9] Όπου οι αισθήσεις είναι παραπλανητικές μόνο για πράγματα που είναι πολύ μακριά και δεν είναι πολύ ευαίσθητα, το όνειρο δημιουργεί τις ψευδαισθήσεις του χωρίς να παράγει τις πραγματικότητες που το χρησιμεύουν ως πρώτες ύλες. Και στις δύο περιπτώσεις, η αμφιβολία δεν φτάνει στο ακραίο σημείο της, καθώς η αλήθεια των απλών και καθολικών πραγμάτων δεν αμφισβητείται ποτέ. Είναι πολύ διαφορετικό για την τρέλα.[10] Ο Derrida περιορίζεται στην ιστορικότητα, δηλαδή "την προέλευση της ιστορίας" και "την κατάσταση του νοήματος και της γλώσσας, την κατάσταση της παράδοσης του νοήματος, την κατάσταση του έργου": " Η σωστή ιστορικότητα της φιλοσοφίας έχει τη θέση της και συντίθεται μεταξύ της υπερβολής και της πεπερασμένης δομής, μεταξύ της υπέρβασης του συνόλου και της κλειστής ολότητας, στη διαφορά μεταξύ της ιστορίας και της «ιστορικότητα. Παρά τη διαφορά στην κλίμακα, η οποία είναι αναμφίβολα μείζονος σημασίας, οι Derrida και Foucault συμφωνούν επομένως να χρησιμοποιήσουν περίπου την ίδια μέθοδο ανάγνωσης: αυτή που συνίσταται στην ανταλλαγή των λεπτομερειών για το σύνολο του κειμένου  ενώ διαβάζεις μερικές σελίδες , μερικές παραγράφους ή λίγα λόγια για ολόκληρο έργο, διακρίνεις το σημάδι μιας εποχής ή το ίχνος της ίδιας της προέλευσης της ιστορίας της φιλοσοφίας. Ο Foucault και ο Derrida έχουν ο καθένας τον δικό τους τρόπο σύνδεσης των αναλυτικών τους αντικειμένων σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο, και αυτό αξίζει μια ανεξάρτητη μελέτη . Ας ικανοποιήσουμε λέγοντας εδώ ότι τα ιστορικά σημάδια του Foucault δεν είναι απλοί επι-φαινομενικοί δείκτες που αναφέρονται σε πιο θεμελιώδεις εξελίξεις, ούτε ιστορικές αιτίες που πυροδοτούν μια ολόκληρη σειρά μετασχηματισμών. Φαίνεται να υπάρχει μια σχέση κυκλικής αλληλεγγύης ή δομικού συγχρονισμού μεταξύ σημείων και ιστορίας, μεταξύ των λέξεων .Ο Derrida, περνά από τα ίχνη του κειμένου σε μια ολόκληρη θεωρητική αρχιτεκτονική που υποτίθεται ότι είναι ουσιαστική. Η πρώτη πράξη του είναι να επιστρέψει σε αυτό που ο ίδιος αποκαλεί το προφανές νόημα του κειμένου και η φιλοσοφική πρόθεση, η οποία εκδηλώνεται σε αυτό. Μόνο μετά από μια «αυστηρή και εξαντλητική εσωτερική ανάλυση» του κειμένου μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει το ζήτημα της «λανθάνουσας ιστορικής σημασίας» . [11] Η προσέγγιση του Derrida: Ανεξάρτητα από τις διάφορες τους η ιστορία και τα κείμενα, είναι σε κάθε περίπτωση βέβαιο ότι διέπονται από νομικές αρχές σχετικά με τη φύση της λογικής. Ο Derrida αντικαθιστά έτσι την ιστορία των γεγονότων του Foucault με μια ιστορία της οποίας οι επαναλαμβανόμενες δομές προκύπτουν από μια αρχική σύγκρουση μεταξύ λογικής και του εξωτερικού της.[12]

Ο κοινωνικός ιστορικός αντί να συλλέγει δεδομένα, στοιχεία, να μετρά πληροφορίες και να τοποθετεί τα πάντα στο κοινωνικό τους υπόβαθρο προκειμένου να τα εξηγήσει, έχει μετατραπεί σε ανθρωπολόγο, εθνογράφο, κριτικό και γλωσσικό αναλυτή. Μέσα από αυτή τη μεταστροφή, προήλθε η λεγόμενη «γλωσσική στροφή».[13] Η κριτική που της ασκείτε εντοπίζεται στην επιλογή της «γλωσσικής στροφής» να επιμένει στην αυτονομία της γλώσσας και στον οντολογικό χαρακτήρα της γλωσσικής πράξης. Η ερμηνευτική προβολή του γνωστικού υποκειμένου οδήγησε στην αμφισβήτηση της επιστημολογίας της ιστορίας τη διάκριση μεταξύ γεγονότος και μυθοπλασίας ,ιστορίας και ποίησης.[14] Η «γλωσσική στροφή» πρόσφερε αρκετά στη μελέτη της ιστορίας και την ιστοριογραφία. Έδωσε νέους τρόπους ανάγνωσης των πηγών ,νέους τρόπους κατανόησης της ιστορικής αφήγησης και νέα ώθηση στην κοινωνική και πολιτισμική ιστορία. Κατά τον Iggers η γλωσσά λειτουργεί καλύτερα για την λογοτεχνική κριτική και όχι για τη γραφή της ιστορίας. Τα ιστορικά κείμενα επιδιώκουν την απεικόνιση του πραγματικού παρελθόντος ,σε αντίθεση με τη μυθοπλαστική λογοτεχνία. Πιστεύει πώς η γλωσσική ανάλυση αποτελεί ένα πολύ καλό εργαλείο για την προσέγγιση της πολιτικής κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας.[15]

[1]Georg G. Iggers, «Για τη "γλωσσική στροφή" στην ιστορική σκέψη και την ιστοριογραφία», π.Θέσεις, τεύχος 60 (1997), σ. 109

[2] Γκέοργκ Ίγκερς, Η ιστοριογραφία στον εικοστό αιώνα: από την επιστημονική αντικειμενικότητα στην πρόσκληση του μεταμοντερνισμού, Αθήνα: Νεφέλη, 1999 σελ.162

[3] Στο ίδιο, σελ159

[4] Μοντελοποίηση της μελέτης των σημείων της γλώσσας: Saussure και ο τόπος της γλωσσολογίας

Pierre Swiggers Μετάφραση του Marjorie Sabbatorsi σ. 115-148 https://doi.org/10.4000/ml.2267

[5]Γκέοργκ Ίγκερς, Η ιστοριογραφία στον εικοστό αιώνα: από την επιστημονική αντικειμενικότητα στην πρόσκληση του μεταμοντερνισμού, Αθήνα: Νεφέλη, 1999σ.158-160.

[6]Στο ιδιο σελ.159.

[7] Στο ίδιο,σ.160

[8] Michel Foucau.lt, Madness and unreason: Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή, Συλλογή "Πολιτισμοί του χθες και του σήμερα", Παρίσι, 1961, 674 σελ.

[9] Braudel Fernand. Τρία κλειδιά για την κατανόηση της τρέλας στην κλασική εποχή. Σε: Annals.Οικονομίες, κοινωνίες, πολιτισμοί . 17η χρονιά, Ν. 4, 1962. σελ. 761-772.

DOI: https://doi.org/10.3406/ahess.1962.420879 www.persee.fr/doc/ahess_0395-2649_1962_num_17_4_420879

[10] Μοντελοποίηση της μελέτης των σημείων της γλώσσας: Saussure και ο τόπος της γλωσσολογίας

Pierre SwiggersΜετάφραση του Marjorie Sabbatorsi σ. 115-148 https://doi.org/10.4000/ml.2267

[11] Gabriel Rockhill , "Ο νόμος της φιλοσοφίας και τα γεγονότα της ιστορίας", Le Portique [Online], 5-2007 Η έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο στις 21 Δεκεμβρίου 2007, έγινε πρόσβαση στις 03 Μαΐου 2020. URL: https://journals.openedition.org/leportique/1473

[12] Ο νόμος της φιλοσοφίας και τα γεγονότα της ιστορίας Foucault, Derrida, Descartes Γκάμπριελ Ρόκχιλ https://journals.openedition.org/leportique/1473

[13] Στο ίδιο, σ.161-162

[14] Γιώργος Κόκκινος, Από την ιστορία στις ιστορίες .ό.π.,σ.259

[15] Γκέοργκ Ίγκερς, Η ιστοριογραφία στον εικοστό αιώνα, ό.π., σ.175